Mία σημαντική πόλη της αρχαιότητας, οι Λουσοί, γνωστή από το 708 π.Χ., εντοπίζεται στην περιοχή του Λουσικού, ανάμεσα στις αρχαίες πόλεις Κλείτωρ και Κυναίθη. Διασώζονται θεμέλια κτιρίων και ο ναός της Ημερασίας Αρτέμιδας (=η θεά που εξημερώνει)
Από το χωριό Κάτω Λουσοί, ο επισκέπτης μπορεί να επισκεφτεί τον αρχαιολογικό χώρο των Αρχαίων Λουσών, τον μοναδικό ανασκαμμένο στην περιοχή (προσβάσιμος στο ευρύ κοινό από τον Ιούλιο του 2004). Πρόκειται για το Ιερό της Ημερασίας Αρτέμιδας, δηλαδή της θεάς που εξημερώνει. Τα θεμέλια του Ιερού, αλλά και των άλλων οικοδομημάτων του αρχαίου αυτού οικισμού, είναι ορατά και το μέγεθός τους φανερώνει την ευμάρεια των κατοίκων τους.
Οι Λουσοί ήταν μία σημαντική πόλη της Αρκαδικής Αζανίας, με Ιερό πανελλήνιας εμβέλειας, στη νοτιοδυτική πλευρά του Χελμού. Εκτείνονταν στις δυτικές υπώρειες του Λούσιου όρους ή Προφήτη Ηλία, στην κοιλάδα των Σουδενών και είναι γνωστή από το 708 π.Χ., από τον Ολυμπιονίκη Ευρύβατο. Ο θρύλος συνδέει το ιερό της Άρτεμης, που ιδρύθηκε τον 7ο αι. π.Χ., με τον Μελάμποδα, ο οποίος εκεί γιάτρεψε τις κόρες του Προίτου από την τρέλα. Από τότε ονόμασαν την Άρτεμη αυτή Ημέρα ή Ημερασία. Προς τιμήν της γινόταν από τους κατοίκους των Λουσών μεγάλη γιορτή, τα Ημεράσια, με αγώνες όπου έπαιρναν μέρος και ξένοι. Η Άρτεμις ως "ημέρα" (=ευμενής, με καλή βούληση) δεχόταν εκεί ιεροπραξίες και προσφορές από τους πιστούς.
Την πραγματική θέση του ναού και της πόλης εντόπισε για πρώτη φορά ο αρχαιολόγος Γ. Παπανδρέου το 1886. Το 1898 και 1899, με άδεια της Ελληνικής Κυβερνήσεως, οι W. Reichel και A. Wilhelm αναλαμβάνουν να ανασκάψουν το Ιερό στο λόφο. Αυτή η ανασκαφή έφερε στο φως τα θεμέλια του ναού, αποθέτη με σημαντικό αριθμό αναθημάτων ανατολικά του ναού, ενώ ξεκίνησαν και συμπληρωματικές προκειμένου να επιβεβαιωθεί η χρονολόγηση.
Στη θέση «Φούρνοι» ανασκάφηκαν κι ερευνήθηκαν δύο οικίες των ελληνιστικών χρόνων (3ο αιώνα π.Χ.) με πήλινες εστίες και λουτρά με λουτήρες. Τα ευρήματα μάς παρέχουν μαρτυρίες για την καθημερινή ζωή και την ντόπια παραγωγή: Οι κάτοικοι ήταν αγρότες και κτηνοτρόφοι, που αγαπούσαν το κυνήγι και ασχολούνταν με την επεξεργασία όσων προσκόμιζαν. Οι αγνύθες που βρέθηκαν, τα πέτρινα ή πήλινα βαρίδια που χρησιμοποιούνται στον αργαλειό, μαρτυρούν την υφαντική δεξιοτεχνία των κατοίκων και ότι κατασκεύαζαν ζεστά ρούχα, χαλιά και κουβέρτες, για να αντιμετωπίζουν το κρύο. Υπήρχαν πατητήρια για το κρασί και ο μούστος έμενε να ωριμάσει σε μεγάλα πιθάρια. Τα καθημερινά πιάτα και τα κουζινικά τους σκεύη επίσης μας δίνουν πληροφορίες για τις διατροφικές τους συνήθειες. Οι κάτοικοι διέθεταν αρκετές ανέσεις, καθώς κάθε οικία ήταν εξοπλισμένη με πήλινη εστία περίτεχνα διακοσμημένη, με λουτρό και κομψή μπανιέρα.
Το 1981 το Αρχαιολογικό Αυστριακό Ινστιτούτο, υπό την εποπτεία της Διευθύντριας Βερόνικας Μητσοπούλου Leon, ξανάρχισε την ανασκαφική έρευνα στο ιερό της Αρτέμιδος και συγκεκριμένα στο ναό, ενώ από το 2000 συνεχίστηκε υπό τη Διεύθυνση του Georg Ladstatter με σημαντικά αποτελέσματα για την πόλη και το ιερό της.
Από τις αρχαιολογικές έρευνες προέκυψαν τα παρακάτω στοιχεία:
Το Ιερό της Αρτέμιδος αποτελεί σημαντικό, αποκαλυπτικό εύρημα, δωρικού ρυθμού, που κατασκευάστηκε στις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ. και αποτελείται από έναν κεντρικό ναό και πλάγιες στοές. Ο ναός περιλαμβάνει πρόναο, μεγάλο σηκό και άδυτο και έχει πρόσβαση από την ανατολική πλευρά αλλά και από τη νότια, μέσω μιας πλάγιας θύρας.
Η ανωδομή των τοίχων ήταν λίθινη και η εξωτερική εικόνα χαρακτηριζόταν από δωρική πρόσοψη με τέσσερις κίονες εν παραστάσει και τη δωρική κιονοστοιχία στις πλαϊνές πτέρυγες. Το κτίσμα έχει χαρακτηριστικά κάτοψης ρυθμού «Βασιλικής» ενώ διακρίνονται τα χαρακτηριστικά ενός μακρόστενου ναού με άδυτο καθώς και μια προοδευτική προσπάθεια για πολύπλοκη διαμόρφωση του εσωτερικού χώρου.
Η θεά Άρτεμη ήταν η κατ’ εξοχήν παρθενική θεά που περισσότερο από κάθε άλλη λατρεύτηκε στην Ελλάδα και η συγκεκριμένη τοπική επιθετική ονομασία της «Ημέρα» σημαίνει «αυτή που ημερεύει το κάθε τι».
Στα ανατολικά, και έξω από το χώρο της πόλης, το μεγάλο ιερό της Αρτέμιδος προσέλκυε τους πιστούς ήδη από το τέλος του 8ου αι. π. Χ. μέχρι περίπου τον 1ο αι. μ. Χ. Τα τελευταία χρόνια ήρθε στο φως το κέντρο της πόλης. Ένας μεγάλος ναός δέσποζε στο μικρό λόφο. Μπροστά του βρίσκεται ένα μικρό ηρώο και δίπλα στο σημερινό δρόμο προς Σιγούνι φαίνεται μια στοά σπουδαίων κτισμάτων, ελληνιστικής εποχής, με παλαιότερα ίχνη που μας οδηγούν πίσω μέχρι τη γεωμετρική και την αρχαϊκή εποχή.